Οι άγνωστοι Ντονμέδες της Θεσσαλονίκης
Υπάρχουν στη Θεσσαλονίκη Εβραίοι που ντύνονται σαν Τούρκοι αλλά πιστεύουν στον Ιουδαϊσμό και τους αποκαλούν «ντονμέδες» ή «ψευδο-αποστάτες». (Cousinery)
Γράφει ο Δημήτρης Τζήκας
Ως Ντονμέ (Dönme), επίσης Ντονμέχ ή αλλιώς Σαββατιανοί και Μαμίνοι, αναφέρονται στις πηγές οι εξισλαμισμένοι Εβραίοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κατά τον 17ο αιώνα, με ηγέτη έναν ικανότατο ραβίνο της Σμύρνης, τον Σαμπατάι Σεβή, αναπτύχθηκε μεσσιανικό κίνημα σε όλες σχεδόν τις εβραϊκές κοινότητες της Οθωμανικής επικράτειας, που οδήγησε σε ακραίες μαζικές εκδηλώσεις. Οι Εβραίοι που αλλαξοπίστησαν διατήρησαν πολλά ιουδαϊκά έθιμα και ακολούθησαν έναν ιδιαίτερο δρόμο στους κόλπους του Ισλάμ, φαίνεται όμως πως δεν έγιναν αποδεκτοί από τον ορθόδοξο μουσουλμανικό κόσμο ως αυθεντικοί μουσουλμάνοι. Διατήρησαν ωστόσο σχέσεις με πολλές ομόθρησκες εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης και λέγεται ότι συμμετείχαν ενεργά στο κίνημα των Νεοτούρκων. Στη σύγχρονη τουρκική γλώσσα ο όρος είναι ταυτόσημος του εξισλαμισθέντος. Στη Θεσσαλονίκη σώζεται ακόμη το Τζαμί των Ντονμέ, γνωστό ως Γενί Τζαμί (=νέο τζαμί), χτισμένο από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Vitaliano Poselli.
Πριν προχωρήσουμε, έχει σημασία να πούμε δυο λόγια για την πληθυσμιακή σύνθεση της Θεσσαλονίκης. Όπως είναι γνωστό, μετά την Οθωμανική κατάκτηση και την ερήμωση, ο πυρήνας των κατοίκων της πόλης αποτελέστηκε από 1.000 οικογένειες Γιουρούκων που μεταφέρθηκαν από τα Γιαννιτσά και από 1.000 οικογένειες Θεσσαλονικέων που μπόρεσαν να επαναπατριστούν μετά το διασκορπισμό τους. Ο πολυεθνικός χαρακτήρας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η σχετική ανεκτικότητα έναντι των «λαών της Βίβλου» (ahl al-kitab), όπως υποδεικνυόταν από τον κυρίαρχο ισλαμικό νόμο, βοήθησαν τον 15ο αιώνα στην εγκατάσταση των διωκόμενων από τη βόρεια Ευρώπη και την Ιβηρική χερσόνησο Ιουδαϊκών φύλων. Κατόπιν συμφωνίας και με άδεια που τους παραχώρησε ο Σουλτάνος Βαγιαζίτ Β΄ οι Εβραίοι Ασκεναζίμ και Σεφαραδίτες εγκαταστάθηκαν, σε διάφορες πόλεις της Αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη. Προς το μέσον τού 19ου αι. Ο σεφαρδίτικος πληθυσμός τής Θεσσαλονίκης είχε αυξηθεί σε περίπου 25.000-30.000 μέλη. Το τελετουργικό των Ντονμέδων παρουσιάζεται ως ένας ακαθόριστος συνδυασμός διαφόρων στοιχείων της Καμπάλα, εβραϊκών παραδόσεων του Ταλμούδ και του Σουφισμού.
Αξιοσημείωτη αναφορά σε εξισλαμισθέντες Εβραίους κάνει ο Άγγλος στρατιωτικός και συγγραφέας William Martin Leake. Ο Leake γεννήθηκε στο Λονδίνο στις 14 Ιανουαρίου 1777 και σταδιοδρόμησε ως αρχαιολόγος, τοπογράφος και στρατιωτικός. Μετά την αποφοίτηση του από την Στρατιωτική Βασιλική Ακαδημία του Woolwich στάλθηκε στις Δυτικές Ινδίες, ενώ η υπηρεσία του στον αγγλικό στρατό τον οδήγησε στην Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία, την Κύπρο και την Αίγυπτο. Οι επίσημες εκθέσεις του συντάχθηκαν για λογαριασμό του υπουργείου εξωτερικών της Αγγλίας και θεωρούνται σχετικά ακριβείς. Δεν έχουμε να κάνουμε δηλαδή μ’ έναν απλό ξένο περιηγητή, αλλά με άνθρωπο που γνωρίζει την ιστορία και τους κατοίκους της περιοχής -έζησε πολλά χρόνια στην οθωμανική αυτοκρατορία- και είναι, σ’ ένα σημαντικό βαθμό, υποχρεωμένος να είναι λεπτομερής και έγκυρος. Ο Άγγλος ιστορικός κάνει λόγο για αλλαξοπιστίες Εβραίων που συνέβησαν τον 15ο αιώνα, δύο αιώνες δηλαδή πριν την εμφάνιση του Σαμπετάι Σεβή, χωρίς να αναφέρει τους λόγους. Γράφει επίσης για “εξωτερική συμμόρφωση” στα μουσουλμανικά θρησκευτικά έθιμα και για φήμες περί “μυστικών συναντήσεων”:
«Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης προέρχονται από τις μεγαλύτερες αποικίες που βρέθηκαν στη Θεσσαλονίκη την εποχή της εκδίωξής τους από την Ισπανία στα τέλη του 15ου αιώνα. Όμως ένα σημαντικό τμήμα τους έγιναν Μουσουλμάνοι από εκείνη την εποχή, χωρίς να αγνοηθούν από τους Οσμανλήδες, και διαμόρφωσαν μια ξεχωριστή τάξη υπό την αίρεση των Μαμίνων. Kληρονομώντας το εβραϊκό πνεύμα της φιλαργυρίας και της εργατικότητας, είναι εύποροι και ανάμεσά τους είναι οι πιο πλούσιοι Τούρκοι της Θεσσαλονίκης. Ο Χασάν Ατζίκ, ένας υπουργός στην Κωνσταντινούπολη και ο αδερφός του, φοροσυλλέκτης στη Σαλονίκη είναι Μαμίνοι.Είναι συνήθως άνθρωποι με έντονη απέχθεια στους αδρανείς, φτωχούς και σπάταλους Γενίτσαρους της κατώτερης τάξης. Πηγαίνουν τακτικά στο τζαμί και συμμορφώνονται με την θρησκεία στα εξωτερικά στοιχεία αλλά επικρίνονται από τους άλλους Τούρκους πως έχουν μυστικές συναντήσεις και τελετές με άλλους ιδιόρρυθμους, των οποίων η καλύτερη απόδειξη είναι η γνώση της ισπανικής γλώσσας. Λέγεται ότι διαχωρίζονται σε τρεις κατηγορίες, δύο εκ των οποίων δεν εμπλέκονται με την τρίτη, αλλά ούτε και η τρίτη δίνει τις κόρες της για γάμο με Οσμανλήδες.» (Leake, τομ. ΙΙΙ, σ.249-250)
Κατά τον ίδιο, ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης υπολογίζεται σε 80.000, αλλά πιθανότατα δεν υπερβαίνει τις 65.000 εκ των οποίων 35.000 είναι Τούρκοι, 15.000 είναι Έλληνες και 13.000 είναι Εβραίοι ενώ οι υπόλοιποι είναι Φράγκοι και Αθίγγανοι. (Leake, τομ. ΙΙΙ, σ.248)
Η Mary Adelaida Walker ήταν ζωγράφος. Το 1856/7 ακολούθησε τον εφημέριο αδελφό της στην Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια επισκέφθηκε την Ελλάδα, τη Μικρά Ασία, το Αιγαίο και τη Ρουμανία. Αναφέρει περίπου 200 οικογένειες Ντουνμέκ και κάνει επίσης λόγο για επιφανειακή προσχώρηση τους στο Ισλάμ. Ο Σαμπατάϊ Σέβη χαρακτηρίζεται αγύρτης:
«Ντούνμεκ ή Μαμμίν: Πρόκειται για Ισραηλίτες, που είναι οπαδοί του Σαμπατάϊ Σέβη, ενός Εβραίου αγύρτη του 17ου αιώνα. Αυτός επειδή είχε πολλούς πιστούς, προκάλεσε τον φθόνο της τουρκικής κυβέρνησης, συνελήφθηκε με διαταγή του Μωάμεθ Δ’ και ρίχτηκε στη φυλακή όπου έγινε μουσουλμάνος για να σώσει τη ζωή του. Οι οπαδοί της διδασκαλίας του λέγονται από τους Εβραίους «Ντούνμεκ» (από το τουρκικό ρήμα ντούνμεκ που θα πει γυρίζω), ενώ οι ίδιοι λένε τον εαυτό τους «Μαμμίν», δηλαδή Αληθινοί Πιστοί. Λέγεται επίσης ότι παρόλο που εξωτερικά έχουν προσχωρήσει στο μωαμεθανισμό, συνεχίζουν να κάνουν κρυφά τις τελετές της ιδιόμορφης αίρεσής τους και για αυτό τον σκοπό τα σπίτια τους συγκοινωνούν μεταξύ τους. Δεν κάνουν ποτέ γάμους με Τούρκους ή με Εβραίους, και φυσικά ούτε με Χριστιανούς. Είναι γύρω στις διακόσιες οικογένειες. Κάθε Παρασκευή μπορεί να δει κανείς μερικούς στα τζαμιά για να πάρουν μέρος στη λατρεία του Προφήτη με τους «Πιστούς». Στέλνουν επίσης κάθε χρόνο ένα ή δύο «χατζήδες» στη Μέκκα, αυτό όμως γίνεται μόνο και μόνο για να κρατήσουν τα προσχήματα και να εξασφαλίσουν την υποστήριξη των Μωαμεθανών. Από την άλλη μεριά, όσοι Μαμμίν είναι καταστηματάρχες κρατάνε με τη σειρά τα μαγαζιά τους ανοιχτά το εβραϊκό Σάββατο, που είναι και δικό τους, απλώς για τους τύπους επειδή αν έκλειναν όλα τα καταστήματά τους την ίδια μέρα με τους Εβραίους θα φανέρωναν την προσήλωσή τους στην εβραϊκή πίστη.» (Walker,σ. 34-35)
Λίγο παρακάτω διαβάζουμε: «Οι Εβραίοι αποτελούν το πιο σπουδαίο στοιχείο του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης. Κρατάνε στα χέρια τους, αν εξαιρέσουμε μια πάμπλουτη οικογένεια αγγλολεβαντίνων εμπόρων, όλο σχεδόν το εμπόριο και τη βιομηχανία της τρίτης αυτής εμπορικής πόλης της αυτοκρατορίας. Οι περιουσίες τους είναι πολύ μεγάλες παρόλο που έχουν, εκτός από μερικές από τις καλύτερες οικογένειές τους, βρώμικη εξωτερική εμφάνιση τόσο οι ίδιοι όσο και τα σπίτια τους ελπίζοντας πως μ’αυτό τον τρόπο θα αποφύγουν ως ένα σημείο την απληστία των Τούρκων διοικητών τους. (Walker,σσ. 31-33)
Ο Sir Frazer Foster John γεννήθηκε το 1860 στην Αγγλία. Εργάσθηκε ως δημοσιογράφος και συγγραφέας. Το 1896 ξεκίνησε τον γύρω του κόσμου, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα συγκοινωνίας που υπήρχαν διαθέσιμα εκείνη την εποχή, και τον ολοκλήρωσε σε 774 ημέρες. Ο Frazer επισκέφθηκε διάφορες χώρες της Ευρώπης, την Αμερική και τα Βαλκάνια (1905) ως ειδικός απεσταλμένος εφημερίδων. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, έφερε σε πέρας πολλές αποστολές που του ανατέθηκαν από την αγγλική κυβέρνηση. Αναφέρει πληθυσμό 10.000 Ντονμέδων ως ξεχωριστή τάξη και γράφει ότι οι υπόλοιποι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης δεν επιδίωκαν καμιά επαφή μαζί τους:
«Άλλη μία κατηγορία γυναικών που διακρινόταν και διέφερε από τις υπόλοιπες στη Θεσσαλονίκη ήταν αυτή των Ντονμέδων. Πριν διακόσια πενήντα χρόνια ένας άνδρας εμφανίστηκε στους Εβραίους και τους είπε ότι είναι ο Μεσσίας. Οι Τούρκοι τότε προσπάθησαν να τον δοκιμάσουν και τον πρόσταξαν να κάνει ένα θαύμα. Αυτό ήταν αδύνατο από τη στιγμή που και ο ίδιος γνώριζε ότι δεν ήταν ο Μεσσίας. Έτσι, εκείνος ο Εβραίος στράφηκε στον ισλαμισμό και καθώς είχε ήδη αποκτήσει μεγάλη επιρροή στους οπαδούς του, τον ακολούθησαν και αυτοί στο Ισλάμ. Όμως, ο Τούρκος περιφρονεί αυτόν που αλλάζει την πίστη του και ως αποτέλεσμα οι Ντονμέδες -παρ’ότι μουσουλμάνοι- δεν είχαν δικαίωμα να συνάπτουν γάμους με άλλους μουσουλμάνους και παρόλο που ήταν Εβραίοι στην καταγωγή, κανείς Εβραίος δεν επιδίωκε επαφή μαζί τους. Έτσι οι Ντονμέδες αποτέλεσαν μια ξεχωριστή τάξη. Δεν υπερέβαιναν τις 10.000 και το αρχηγείο τους ήταν στη Θεσσαλονίκη.» (Frazer, σ. 187-188)
Οι Ντονμέδες εμφανίζονται ως πλούσιοι, καλλιεργημένοι και με σωστή ανατροφή. Ως προς την εξωτερική τους εμφάνιση, ατυχώς, ο Frazer περιορίζεται στην περιγραφή των γυναικών, οι οποίες είναι ψηλές, όμορφες και νωχελικές:
«Εξοστρακισμένοι από Εβραίους και Τούρκους, οι Ντονμέδες -ζώντας στην απομόνωσή τους- είχαν γίνει πολύ έξυπνοι και οξύνοες και ήταν οι πιο ευφυείς επιχειρηματίες. Ήταν από τους πιο πλούσιους μέσα στην πόλη. Επιπλέον, ήταν καλλιεργημένοι με σωστή ανατροφή και απέπνεαν έναν αριστοκρατικό αέρα που δεν μπορούσε κανείς να βρει σε άλλους. Οι γυναίκες είχαν ωχρά και σκεφτικά πρόσωπα με τη φινέτσα του αλάβαστρου. Τα μάτια τους είναι μεγάλα, μαύρα και ονειροπόλα ενώ οι ίδιες είναι ψηλές, όμορφες και νωχελικές. Ο τρόπος που συνδυάζουν την αυστηρότητα στο ντύσιμο –που επιβάλλεται από τον ισλαμισμό-με την χαρακτηριστική αγάπη των Ισραηλιτισσών για την κομψότητα είναι πολύ εφευρετικός. Φορούν πάντα μαύρα και το κάλυμμα της κεφαλής τους είναι ένα λεπτό σάλι. Ο τρόπος ραφής και τα στολίδια των ρούχων τους είναι εξαίσια. Το κάλυμμα της κεφαλής το τοποθετούν με γούστο στο κεφάλι τους ενώ αφήνουν τους βραχίονες τους ακάλυπτους. Μαύρες βεντάλιες ανεμίζουν και κρατιούνται ψηλά-όχι πάντα με μεγάλη αυστηρότητα όταν η κυρία είναι όμορφη και το γνωρίζει, κι αυτό είναι γενικά που συμβαίνει-ώστε να κρύβεται το γυναικείο πρόσωπο από τα μάτια των ανδρών. Όλα, λοιπόν, είναι μαύρα στην αμφίεση των γυναικών των Ντονμέδων αλλά η χάρη και κομψότητα που αποπνέουν τις κάνει να διακρίνονται.» (Frazer, σ. 187-188)
Ο Victor Bérard γεννήθηκε στο Παρίσι το 1864. Υπήρξε πολιτικός, διπλωμάτης και ελληνιστής, οπαδός της ριζοσπαστικής σοσιαλιστικής Αριστεράς. Το 1920 εξελέγη γερουσιαστής. Αναφέρεται στο σύνολο του εβραϊκού πληθυσμού της Μακεδονίας και γράφει για 100.000 Μαμίν, όσοι περίπου και οι υπόλοιποι Εβραίοι. Θεωρεί ότι το βασικό κίνητρο της αλλαξοπιστίας ήταν οικονομικό:
«Όλες οι πόλεις της νότιας Μακεδονίας έχουν εβραϊκή παροικία. Καταρχήν η Θεσσαλονίκη, όπου ως προς τον αριθμό και τον πλούτο είναι οι κύριοι, με 15000-20000 σπίτια. Ύστερα η Βέροια, τα Σέρβια, η Καστοριά. Φτάνουν μάλιστα μέχρι την Ήπειρο, το Μέτσοβο και τα Γιάννινα. Ο συνολικός τους αριθμός ξεπερνά τις εκατό χιλιάδες και ο αριθμός αυτός διπλασιάζεται, αν προστεθούν και οι εξισλαμισθέντες Εβραίοι, οι Μαμίν. Οι Μαμίν αναγνώρισαν κάποτε τον προφήτη, για να σώσουν τα λεφτά τους. Και ως μουσουλμάνοι όμως διατήρησαν τα ήθη και το πνεύμα της φυλής τους. Μεγάλοι τοκιστές, οικονόμοι έως φιλάργυροι, έχουν γίνει οι πλουσιότεροι Μακεδόνες. Οι Εβραίοι αυτοί είναι πελάτες της Γαλλίας. Στέλνουν τα παιδιά τους και στα δικά μας λύκεια, της Μασσαλίας και του Παρισιού. Υπολογίζουν στη γαλλική υποστήριξη.» (Berard, σ.369)
Ο Esprit-Marie Cousinery (1747-1833) εργάστηκε στο Προξενείο της Θεσσαλονίκης από το 1773 έως το 1793. Ταξίδεψε ως πρόξενος από τη Γαλλία στη Σμύρνη, στη Ροζέτα και στη Θεσσαλονίκη (1773-1819). Καταγράφει 20.000 Εβραίους, χωρίς διαχωρισμό:
«Υπάρχουν πολλοί Εβραίοι στη Μακεδονία. Οι περισσότεροι ζουν στη Θεσσαλονίκη. Υπολογίζονται σε 20.000 περίπου. Ασχολούνται με το εμπόριο και με τον καθημερινό ανεφοδιασμό της αγοράς με όλων των ειδών τα αγαθά. Τους αναγνωρίζει εύκολα κάποιος από την κόμμωσή τους. Η Τουρκία πρόσφερε άσυλο σε πολλούς Εβραίους πρόσφυγες από την Ισπανία. Στη Θεσσαλονίκη κάθε συναγωγή φέρει το όνομα της περιοχής από όπου κατάγονται οι οικογένειες που την αποτελούν.» (Cousinery,τομ.Ι,σ. 19)
Οι Εβραίοι κατείχαν το προσοδοφόρο μονοπώλιο των μάλλινων υφασμάτων:
«Στους Εβραίους δόθηκε το μονοπώλιο της κατασκευής χοντρών μάλλινων υφασμάτων τα οποία χρησιμοποιούσαν οι Οθωμανοί αξιωματούχοι. Αργότερα, με την άνθηση του ευρωπαϊκού εμπορίου μειώθηκε η παραγωγή υφασμάτων στην πόλη. Επιπλέον, οι Εβραίοι ασχολούνταν με την κατασκευή χαλιών. Το γεγονός αυτό επέφερε πλήγμα στη αγορά χαλιών της Σμύρνης, καθώς τα χαλιά που κατασκευάζονταν εκεί ήταν ακριβά -αν και ιδιαίτερα καλής ποιότητας σε σύγκριση με αυτά της Θεσσαλονίκης που ήταν πιο φθηνά -αλλά είχαν μικρότερη διάρκεια ζωής.» (Cousinery, τομ.Ι,σ. 49)
Ο Abbott Frederick George γεννήθηκε το 1874 στο Tunbridge Wells. Ήταν πολεμικός ανταποκριτής και συγγραφέας. Φοίτησε στο Emmanuel College του Κέμπριτζ. Το 1900/1 το Πανεπιστήμιο του Cambridge τον έστειλε στη Μακεδονία προκειμένου να ερευνήσει την λαογραφία της περιοχής. Διετέλεσε ειδικός απεσταλμένος στη νοτιοδυτική Ευρώπη για αρκετές εφημερίδες του Λονδίνου μέχρι το 1903. Αναφέρεται στην ιστορία με τον Σαμπατάι και τον Σουλτάνο και γράφει ότι το κίνημα των Ντονμέ διασπάστηκε σε τρεις ομάδες και κάθε μια έλεγε για τον εαυτό της ότι ακολουθούσε τη διδασκαλία του Σεβή:
«Το δόγμα των Ντονμέ ιδρύθηκε από κάποιον ονόματι Σαμπετάι Σεβή, ο οποίος πριν από αιώνες εμφανίστηκε στην Αδριανούπολη ως προφήτης διαδίδοντας πως κάνει θαύματα. Η παρουσία του προκάλεσε μεγάλη αίσθηση. Άλλοι από τους ομοθρήσκους του πίστεψαν το νέο προφήτη ενώ άλλοι τον αποκήρυξαν ως απατεώνα. Η αναταραχή πήρε τέτοιες διαστάσεις, ώστε οι Αρχές αναγκάστηκαν να επιληφθούν της κατάστασης. Ο Σαμπετάι Σεβή κλήθηκε στην Πόλη και ανακρίθηκε από το Σουλτάνο. Ενώπιον της φοβερής παρουσίας του Πατισάχ, ο προφήτης έχασε το θάρρος του και σπεύδοντας να σώσει τον εαυτό του δήλωσε πως η αληθινή του αποστολή ήταν να στρέψει τους Εβραίους στον Ισλαμισμό.» (Abbott, σ. 23-24)
«Ο Σουλτάνος πήρε τοις μετρητοίς τα λεγόμενά του και τον υποχρέωσε να δώσει ο ίδιος πρώτος το καλό παράδειγμα με το να ασπαστεί τον ισλαμισμό. Τριακόσιες οικογένειες τον ακολούθησαν αλλά το προφητικό του ένστικτο τον προειδοποίησε πως δεν ήταν σώφρον να γυρίσει στην Αδριανούπολη. Αντίθετα, πήγε στη Σμύρνη και έδωσε εντολή στους οπαδούς του να μεταβούν στη Θεσσαλονίκη και εκεί να περιμένουν την επιστροφή του. Ακόμη τον περιμένουν. Λέγεται πως οι απόγονοι εκείνων των προσήλυτων εξακολουθούν να στέλνουν κάθε βράδυ κάποιον στην προκυμαία με ένα φανάρι προκειμένου να οδηγήσει τα βήματα του περιπλανώμενου Εβραίου στην ακτή. Στο μεταξύ το ποίμνιο που είχε εγκαταλειφθεί από τον ποιμένα του έγινε έρμαιο δογματικών διενέξεων οι οποίες οδήγησαν στη δημιουργία τριών ελάσσονων δογμάτων υπό την καθοδήγηση τριών από τους πιο διακεκριμένους μαθητές του προφήτη, καθένας από τους οποίους ήταν πεπεισμένος και κατάφερε να πείσει και άλλους ότι μόνο αυτός ακολουθούσε τη διδασκαλία του δασκάλου του. Η διαίρεση εξακολουθεί να υφίσταται μέχρι σήμερα.» (Abbott, σ. 23-24)
Όπως ήταν αναμενόμενο, η αποστασία συντάραξε τον εβραϊκό κόσμο. Φαίνεται μάλιστα ότι υπήρξε συστηματική προσπάθεια να εξαφανιστούν κυριολεκτικά όλα τα αποδεικτικά στοιχεία (κοινόχρηστο μητρώα, έγγραφα, θρησκευτικά κείμενα κλπ) ακόμη και οι απλές αναφορές στον «ψευδο – Μεσσία».
Τα προηγούμενα προφανώς δεν εξαντλούν το ζήτημα. Η περίπτωση των Ντομνέδων ή Μαμίνων -όπως και αμέτρητες άλλες περιπτώσεις αλλαξοπιστίας σε όλες τις εποχές- αποδεικνύουν ότι η ιστορία και η συγγραφή της είναι μια κατ’ εξοχήν ιδεολογική υπόθεση. Η αποσιώπηση, η επανάληψη, η συνειδητή παραποίηση στοιχείων, το ψέμα και κάποτε η αιματηρή καταστολή υπήρξαν πάντοτε αποτελεσματικά όπλα κατά των αιρέσεων και των εκπροσώπων τους – οι αιρέσεις που επικρατούν χρησιμοποιούν παρόμοιες μεθόδους, για τους ίδιους ακριβώς λόγους.
Κατά την εκτίμησή μου, οι Μαμίνοι και οι προφήτες τους επένδυσαν ιδεολογικά την απόφασή τους να ενταχθούν επισήμως στο οθωμανικό σύστημα εξουσίας και να αναβαθμίσουν πρακτικά τους όρους επιβίωσης τους. Οι Ντονμέδες, αφού δεν κατάφεραν να επιβληθούν στις πολυάριθμες και σκληρές εβραικές συναγωγές, επέλεξαν να αλλάξουν την πίστη τους ή μάλλον να την προσαρμόσουν στις νέες συνθήκες. [Υπάρχουν πολλές ανάλογες μαρτυρίες Ορθοδόξων ιερέων που αλλαξοπίστησαν μαζί με ολόκληρο το ποίμνιό – συνήθως για να γλιτώσουν το κεφάλι τους, ενώ είναι πασίγνωστες οι αλλαξοπιστίες Ελλήνων της βυζαντινής αριστοκρατίας, όπως και πολλών Αλβανών πολέμαρχων, ειδικά την πρώτη περίοδο της οθωμανικής κατάκτησης.]
Όσο μπόρεσα να διακρίνω, ο κοσμοπολίτικος αέρας της Θεσσαλονίκης των αρχών του αιώνα είναι σ’ ένα βαθμό έργο των Μαμίνων, όπως μαρτυρείται από τα ευρωπαϊκά και κοσμοπολίτικα γούστα τους. Στο Γενί Τζαμί αποτυπώνεται η ανάμειξη εβραικών και ισλαμικών στοιχείων, όπως φαίνεται καθαρά στις φωτογραφίες. Στο κτίριο υπάρχουν δεκάδες αστέρια του Δαβίδ και βρίσκεται μάλλον στο κέντρο της παλιάς συνοικίας των Μαμίνων.
Η ιστορία των Ντονμέ χάνεται εύκολα στη σφαίρα της συνωμοσιολογίας και αυτό είναι κάπως αναμενόμενο για ολιγομελείς θρησκευτικές ομάδες, οι οποίες είναι σχεδόν αναγκασμένες να κινούνται στην αφάνεια και να προσαρμόζονται στις πιο διαφορετικές ιστορικές συνθήκες. Δεν μπόρεσα να εντοπίσω ούτε ένα αυθεντικό κείμενο των Ντονμέδων. Η πληροφορία λ.χ. ότι ο Σεβή τα έκανε όλα για τα χρήματα είναι κυρίαρχη. Η μαζική και συντεταγμένη αλλαξοπιστία νομίζω έχει στενή σχέση με τους εμπορικούς και άλλους ανταγωνισμούς στο εσωτερικό της Ισραηλιτικής κοινότητας και τις αιώνιες διαμάχες μεταξύ των εβραϊκών κοινοτήτων – έχει ενδεχομένως σημασία ότι το κίνημα εκδηλώθηκε στη Μικρασία. Όπως είδαμε στην αρχή, είναι πιθανό ο ραβίνος της Σμύρνης να συμμάχησε με τους πρώτους που αλλαξοπίστησαν, ήδη απ’ το 15ο αιώνα. Το ζήτημα δεν ήταν ασφαλώς μόνον ή κυρίως δογματικό. Η επίσημη προσχώρηση στο Ισλάμ -έστω και τυπική- έδινε ασφαλώς πολλά υλικά πλεονεκτήματα σε όσους την επέλεγαν. Μια τέτοια σταδιοδρομία στα ανώτατα οθωμανικά αξιώματα ήταν απλώς αδιανόητη για έναν Ορθόδοξο Χριστιανό ή Εβραίο. Οι Ντομνέ διαρρηγνύουν τα δεσμά της ισχυρής θρησκευτικής παράδοσης και αναρριχώνται θεαματικά στην κοινωνική ιεραρχία, προκαλώντας την οργή των πρώην ομοθρήσκων τους. Μπορούμε να φανταστούμε την αντίδραση Ελλήνων Χριστιανών επισκόπων σε μια τέτοια πολυπληθή αποστασία, ειδικά αν συνοδευόταν και από σημαντικά οικονομικά προνόμια.
Είναι αξιοσημείωτο, ότι η ακμή των Ντονμέ συμπίπτει σχεδόν με την προλεταριοποίηση των φτωχότερων Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Ο αριθμός και η προθυμία των πιστών του Σαμπατάι να τον ακολουθήσουν και η μεγάλη γεωγραφική εξάπλωση της ομάδας είναι σοβαρές ενδείξεις ότι η αιματηρή σύγκρουση ήταν κάτι περισσότερο από προσωπική φιλοδοξία ενός ακόμα Μεσσία – άλλωστε είχαν εμφανιστεί μέχρι τότε εκατοντάδες μεσσιανικές εβραϊκές σέχτες. Όσα αναφέρονται για τις σχέσεις των Ντονμέδων με τους Νεότουρκους και τον Κεμάλ, δεν μπόρεσα να τα διασταυρώσω. Θεωρώ επόμενο μια μειονότητα, φυλετική και θρησκευτική, να επιδιώκει έναν τύπο κοσμικού κράτους και να είναι αντίθετη λ.χ. σε διάφορες εκδοχές του πολιτικού Ισλάμ, εφόσον έτσι εξασφαλίζει τα συμφέροντά της. Γράφεται ακόμη -χωρίς καμία αναφορά σε πηγές- ότι οι Ντονμέδες ενήργησαν (άγνωστο πώς), ώστε να παραδοθεί η Θεσσαλονίκη στον Ελληνικό Στρατό (1912) και όχι στους Βούλγαρους, επειδή φοβήθηκαν τις άγριες διαθέσεις των βουλγαρικών στρατευμάτων. Τέλος, όσο μπόρεσα να δω, ανεπιβεβαίωτα μένουν τα θρυλούμενα περί Τούρκων αξιωματούχων που είναι Ντονμέ. Όπως και να ‘χει, οι Μαμίνοι ανταλλάχθηκαν τελικά το 1924 -ως μουσουλμάνοι- και γλίτωσαν από τη φρίκη του ναζισμού, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και το ολοκαύτωμα. Υπολογίζεται ότι απ’ τα 65.000.000 των νεκρών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, 6.000.000 περίπου ήταν εβραϊκής καταγωγής. Ο Σαμπατάι Σεβή, είτε ήταν αγύρτης που ήθελε να γλιτώσει τα λεφτά του, είτε ο αληθινός Μεσσίας, κατάφερε να σώσει τη ζωή των πιστών που τον ακολούθησαν.
Πηγές και ενδεικτική βιβλιογραφία
Η Θεσσαλονίκη των περιηγητών. Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, εκδ. Μίλητος.
http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/biography/Zvi.html
Voyage dans la Macedoine, Παρίσι 1831.
Περιηγητές της Μακεδονίας, http://www.sightseers.gr/cms/themata/ntonmedes.html
http://www.hri.org/culture97/gr/eidika_programmata/koinothtes/jewish_community/#AA8
http://www.sightseers.gr/cms/periigites/leake-martin-william.html
http://www.balkantravellers.com/en/read/article/271
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Thessaloniki_Jew_Women_Dansing_Postcard.jpg
http://el.travelogues.gr/item.php?view=52443
http://en.wikipedia.org/wiki/D%C3%B6nmeh
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/537449/Shabbetai-Tzevi
https://docs.google.com/file/d/0ByV5-S712cg8djNNQXBOY0hiNHM/edit
https://eranistis.net/wordpress/2014/10/09/%ce%bf%ce%b9-%ce%bd%cf%84%ce%bf%ce%bd%ce%bc%ce%ad%ce%b4%ce%b5%cf%82-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%b8%ce%b5%cf%83%cf%83%ce%b1%ce%bb%ce%bf%ce%bd%ce%af%ce%ba%ce%b7%cf%82/
